روزهایی هستند که تکلیفمان با خودمان و حس و حالمان مشخص نیست. نمی‌دانیم خوب هستیم یا نه، دلمرده هستیم یا ناامید و پاسخی برای این بلاتکلیفی و سردرگمی نداریم. این بلاتکلیفی و سردرگمی همیشه وابسته به پیچیدگی احساسات ما به عنوان انسان نیست. گاهی این پیچیدگی از عدم شناخت خود و خواسته‌هایمان سربرمی‌آورد و گاهی به‌خاطر این است که نمی‌دانیم خواسته‌هایمان را از کجا و از کدام منبع بطلبیم و بدست بیاوریم؛ به همین خاطر به ورطه ناامیدی می‌افتیم. ائمه اطهار(ع) با ظرافت و لطایف ادراکی خود نه تنها این پیچیدگی‌های انسانی را موشکافانه بحث کرده‌اند بلکه برای رهایی از آن، درمان‌هایی نیز پیشنهاد داده‌اند. دعای سیزدهم صحیفه سجادیه نسخه‌ای برای دل‌های حاجتمند اما ناامید و ترسان است. دل‌های ترسانی که نمی‌دانند از که بخواهند و چه بخواهند و آن‌گاه که به خواسته‌هایشان نرسیدند، تکلیفشان چیست و با حس و حالشان چه کنند؟ در ادامه، این دعای لطیف را مرور می‌کنیم، باشد که بدانیم چه می‌خواهیم و از که باید بخواهیم.

که منتهات منم

امام سجاد(ع) این نیایشگر برجسته در این دعا با ما درباره فقط از خدا درخواست کردن، یاری خواستن و به او حسن ظن داشتن صحبت می‌کند. حضرت در این دعا به ما می‌آموزد پیشگاه خداوند متعال بی‌نیاز تنها منبع و مرجع برای بیان درخواست‌هایمان است. منبع و مرجعی که درخواست از آن دارای ادب و آدابی است. ادب و شیوه‌ای که امام سجاد(ع) از آن با ما سخن می‌گوید تا بدانیم چگونه از خداوند متعال درخواست‌های خود را طلب کنیم. همچنین در مورد خواسته‌هایمان به ما عرصه‌ای فراتر از عرصه این دنیا را نشان می‌دهد و آن این است که نهایت همه خواسته‌ها در طلب معبود خلاصه شده است: «خداوندا! ای آن‌که نهایت تمام حاجاتی و ای آن‌که وصول به همه‌ آمال و آرزوها تنها در محضر تو ممکن است».
این معنا در قرآن کریم نیز ذکر شده است؛ آیه ۵۳ سوره شوری، آنجا که خداوند می‌فرماید: «هر آنچه در آسمان‌ها و زمین است برای خداوند است و همه‌ آن‌ها به سوی درگاه الهی در حرکت هستند» یا آیه ۱۲۳ سوره هود که در آن این واقعیت بیان شده که همه‌ امور به سمت خدای متعال بازمی‌گردند و همچنین آیات ۷ سوره زمر، ۴۲ سوره نور و ۵ سوره حدید برخی از این آیه‌ها هستند که برای مطالعه بیشتر می‌توانید به آن‌ها مراجعه کنید. در تمامی این آیات به‌صراحت به این موضوع اشاره شده که هر نوع سکون و یا حرکتی تنها در دست قدرت حق تعالی است؛ بدین معنا که از قعر زمین تا بلندی آسمان‌ها تمام آنچه موجود است تسلیم قدرت لایتناهی خداوند است.

بی‌منت می‌بخشم

اما این حقیقت که تمام دارایی‌ها نزد خداوند است و او است که منتهای نیازهای بشری است، تنها دلیلی نیست که امام معصوم، درگاه خداوند را تنها مرجع و منبع درخواست نیازها معرفی می‌کند. در این دعا امام سجاد(ع) مطرح می‌کند که خداوند در ازای نعمت‌هایش از بندگانش چیزی طلب نکرده است و عطاهایش را هیچ‌گاه به منت آلوده نمی‌کند. همچنین تعدد درخواست‌های بشر گنجینه‌های پروردگار را فانی و تهی نمی‌کند. امام سجاد(ع) در این دعا می‌فرماید: «و ای کسی که با بذل احسان خویش، بار منت بر دوش خلق (مردم) قرار نداده تا نیکی خود را تباه کند».
این کلام از این رو است آن‌کسی که منت می‌گذارد، همواره یا به دنبال جبران کمبود ذاتی، انفعال و قصور خود است یا ارضای حس برتری‌خواهی؛ این درحالی است که قادر مطلق هیچ نوع حاجت، نیاز یا نقص و کمبودی ندارد و به دنبال هیچ سود یا منفعتی نیست (چون موردی نیست که نداشته باشد) پس منت گذاشتن از طرف خداوند بر بنده از محالات است و این امر برای خداوند متعال قابل تصور نیست.

صدای تو را می‌شنوم

مورد دیگری که امام سجاد(ع) درزمینه طلب از درگاه خداوند مطرح می‌کند، باز هم معطوف به ویژگی‌های رب‌العالمین است. خدایی که سمیع است و خستگی و خواب ندارد؛ پس دعای دعاخوانان هیچ‌گاه او را خسته نمی‌کند.
یکی از بزرگ‌ترین ظلم‌ها که همه از آن غافل هستیم و خدا در قرآن به آن می‌پردازد، این است که ما به غیر خدا تکیه کنیم و از غیر خدا چیزی بخواهیم. این شرک است و شرک، ظلم بزرگ است؛ «إِنَ‏ الشِّرْکَ‏ لَظُلْمٌ عَظِیمٌ». (لقمان/۱۳) حضرت لقمان(ع) به فرزندش فرمود: «برای خدا شریک قائل نشو». متناسب این مفهوم در آیات آخر سوره یونس(ع) آمده است: «وَ لا تَدْعُ مِنْ دُونِ اللَّهِ ما لا یَنْفَعُکَ‏ وَ لا یَضُرُّکَ فَإِنْ فَعَلْتَ فَإِنَّکَ إِذاً مِنَ الظَّالِمِینَ؛ و جز خدا، چیزی را که نه سودی به تو می‌رساند و نه زیانی، مخوان! که اگر چنین کنی، از ستمکاران خواهی بود». (یونس/۱۰۶) ظلم فقط گرفتن مال دیگری و یا بردن آبروی کسی نیست، بلکه نشناختن قدر الهی و اشتباه رفتن نیز نوعی ظلم است. در حقیقت بزرگ‌ترین ظلم این است که از خدا روی‌گردان شویم و روی بنده‌ای مانند خودمان در برآورده کردن نیازهایمان حساب باز کنیم. کاری که بنا به آموزه‌های این دعا حاصلش سرخوردگی و ناامیدی خواهد بود. هرچند انسان گاهی دچار لغزش شده و تصور می‌کند خواسته‌اش به دست بنده و انسان دیگری محقق خواهد شد اما درنهایت به اشتباه خویش پی برده و بهترین راه، بازگشت به مسیر توکل و درخواست از رب‌العالمین است.
با بیان این نکته که در مسیر طلب از خداوند ناامیدی معنا ندارد، به این پرسش می‌رسیم؛ آنجا که حاجت‌ها پاسخی دریافت نمی‌کنند، تکلیف بندگان چیست؟ حضرت سجاد(ع) در این دعا به نعمت‌های غیرقابل شمارش خدا و تغییرناپذیر بودن حکمت الهی نیز اشاره کرده است، زیرا انسان با یادآوری عطایای الهی آرامش می‌گیرد و با در نظرگرفتن حکمت خداوندی همه کارهایش را به او می‌سپارد که دانای حکیم است.

از روی مهربانی به بنده‌ام می‌بخشم

در پایان، حضرت زین‌العابدین(ع) کلیدی به دست انسان می‌دهد که رمز گشایش و برآورده شدن حاجات را در خود دارد. حضرت به پیامبر(ص) و خاندان پاکش درود می‌فرستد و ما را نیز به فرستادن صلوات و ذکر حاجات با سجده کردن در مقابل مقام ربوبی حق تعالی دعوت می‌کند و می‌فرماید: «پروردگارا با من به کرمت تفضل نما و به آنچه به عدلت شایسته آنم با من رفتار نکن». درخصوص این آموزه، امام صادق(ع) فرمود: «عَلِیُّ بْنُ إِبْرَاهِیمَ عَنْ أَبِیهِ عَنِ ابْنِ أَبِی‌عُمَیْرٍ عَنْ هِشَامِ بْنِ سَالِمٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ(ع) قَالَ لَا یَزَالُ الدُّعَاءُ مَحْجُوباً حَتَّی یُصَلَّی عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّد؛ پیوسته دعا محجوب است (یعنی حاجت شما برآورده نمی‌شود و میان آن و استجابتش حجاب و پرده‌ای حائل است) تا بر محمد و آلش صلوات فرستاده شود (که آن‌گاه پرده و حائل برطرف شود)». (اصول کافی، جلد ۴، صفحه ۲۴۷، روایت ۱)
در پایان خوب است بدانیم بر این دعا شرح‌های متعددی نوشته شده است. آثاری مانند کتاب دیار عاشقان اثر حسین انصاریان (به صورت مفصل)، شهود و شناخت اثر محمدحسن ممدوحی کرمانشاهی (به صورت مختصر) و شرح صحیفه سجادیه اثر محمد بن سلیمان تنکابنی که همگی به زبان فارسی هستند، پس از خوانش این دعا برای تعمق و درک بیشتر راهنمای شما خواهند بود. همچنین آثاری هستند که به‌طور موشکافانه‌تر به شرح لغوی این دعا پرداخته‌اند؛ تعلیقات علی الصحیفه السجادیه اثر محمد بن مرتضی فیض کاشانی، حل لغات الصحیفه السجادیه اثر محمدباقر شفیع حسینی و شرح الصحیفه السجادیه اثر عزالدین جزائری از این دست هستند.

منابع:
شرح دعای ۱۳ صحیفه سجادیه از حجت‌الاسلام والمسلمین فرحزاد در برنامه سمت خدا
شرح دعای ۱۳ صحیفه سجادیه از استاد انصاریان
شرح دعای ۱۳ صحیفه سجادیه از حسن ممدوحی کرمانشاهی